Նախադպրոցական տարիքում կապակցված խոսքի զարգացումը տեղի է
ունենում աստիճանաբար, մտածողության զարգացմանը համընթաց:
Նախադպրոցահասակ երեխաների միջավայրում կապակցված
խոսքի մշակումը հիմնականում տեղի է ունենում երկխոսության ե մենախոսության ուսուցման շնորհիվ:
Երկխոսության մշակումը երեխայի հաղորդակցման անհրաժեշտ ունակությունների զարգացման նպատակ է հետապնդում: Այն սոցիալական փոխներգործության բարդ ձե է. երբեմն երկխոսության մեջ մտնելն ավելի դժվար է,
քան մենախոսությամբ հանդես գալը: Այս պարագայում սեփական արտահայտությունների, հարցերի շուրջ մտածելը տեղի է ունենում դիմացինի խոսքի ընկալման հետ միաժամանակ: Երկխոսության մեջ մտնելը պահանջում է այնպիսի բարդ կարողություններ, ինչպիսիք են4 լսել ե ճիշտ հասկանալ զրուցակցի արտահայտած մտքերը, սեփական դատողություններն արտահայտել ձեաբանորեն ե շարահյուսորեն ճիշտ, պահպանել որոշակի հուզական տոն, լսել
սեփական խոսքը ե այլն:
Ավագ նախադպրոցական տարիքում երկխոսության զարգացման առումով մեծ նշանակություն ունի համատեղ գործունեությունը: Այդ ընթացքում առաջանում են իրադրությունների, գործողությունների քննարկման, համաձայնեցման կամ գնահատման խնդիրներ: Հաստատվում է փոխադարձ կապ: Տեղի է ունենում կարծիքների, մտքերի փոխանակում:
Երկխոսության նպատակաուղղված ուսուցումը տեղի է ունենում հատուկ
կազմակերպված խոսքային իրադրություններում: Այս մեթոդն իր մեջ կարող է
ներառել նաև հաղորդակցման մի քանի խնդիրների լուծման եղանակներ,
որոնք իրականացվում են՝
ա/ խոսքային (վերբալ) հիմքի վրա,
բ/ դաստիարակի հանձնարարությամբ որոշակի իրադրությունների արտացոլմամբ:
Առաջին դեպքում առաջարկվում է խոսքային տրամաբանության խնդրի
լուծման տարբերակ (երեխաներին ուղղվում են որոշակի հարցեր):
Երկրորդ դեպքում երեխաները գործնականորեն կատարում են հանձնարարությունները:
Երեխայի խոսքը զարգացնելու համար հարկավոր է շատ խոսել նրա հետ’
զրուցել նրան հետաքրքրող, հուզող թեմաներով, տարիքին մատչելի, հասանելի ամեն ինչի մասին, պատասխանել նրա հարցերին, անգամ դրդել երեխային’ հարցեր առաջադրելու։
Զրույցը նպաստում է երեխաների մտքերի ինքնուրույն արտահայտմանը,
ձեռք բերած գիտելիքների դրսևորմանը, վելուծական մտածողության զարգացմանը: Նախապես որոշված թեմայով’ ակնկալվող պատասխաններով
զրույցի համար անհրաժեշտ է ստեղծել բարենպաստ մթնոլորտ: Օրինակ,
նախընտրելի են հետևյալ թեմաները’ «Ես ուզում եմ դպրոց գնալ», «Ինչու՞ եմ
սիրում կենդանիներին», «Իմ ընտանիքի անդամները», «Տիկնիկն իմ կյանքում» և այլն: Դաստիարակը հետևում է, որ բոլոր երեխաները մասնակցեն
զրույցին, լինեն ակտիվ, անբռնազբոս, չշեղվեն թեմայից, կարողանան օբյեկտիվորեն հակադրվել, համոզել, համադրել մտքերը:
Զրույցի միջոցով կարելի է ներազդել երեխայի’ խոսք կառուցելու բոլոր
կարողությունների զարգացմանը: Այդ ընթացքում թույլատրելի է ուղղել նրա
սխալները, ճիշտ խոսքի օրինակներ բերել, զարգացնել երկխոսության և մենախոսության ունակությունները: Անհատական զրույցում առավել դյուրին է
երեխայի ուշադրությունը կենտրոնացնել սեփական խոսքի մեջ թույլ տրված
սխալներին: Դաստիարակը կարող է ուսումնասիրել երեխայի’ խոսքային կարողությունները, հայտնաբերել թերությունները, որոշել, թե ինչ ուղղությամբ
վարժություններ պետք է կատարել դրանք շտկելու ուղղությամբ, պարզել երեխայի հետաքրքրությունները, նպատակաուղղվածությունը և տրամադրությունը:
Հարցերը պետք է լինեն’
- հստակ ձևակերպված,
- նպատակաուղղված,
- հակիրճ,
- տեղին,
- երեխաների տարիքին համապատասխան,
- տրամաբանական հաջորդականությամբ կառուցված,
- մտածելու տեղիք տվող:
Մանկավարժական գրականության մեջ երեխաների հետ զրույց ծավալելու նպատակ հետապնդող հարցերը դասակարգվում են հետևյալ կերպ.
Բաց հարցեր. նպատակահարմար են անմիջական հաղորդակցություն
սկսելու համար: Այս տիպի հարցերը հնարավորություն են տալիս մտածել և
ազատ պատասխանել: Դրանք չեն ենթադրում միանշանակ պատասխաններ:
Օրինակ’
- Ինչպե՞ս օգնել հիվանդ տիկնիկին:
- Ինչպե՞ս կվարվեիք դուք Պույ-պույ մուկիկի փոխարեն, եթե հայտնվեիք
կոկոսում: - Ինչպե՞ս ավարտել հեքիաթը և այլն:
Փակ հարցեր. պահանջում են միանշանակ պատասխաններ, որոնք հաճախ արտահայտվում են մեկ բառով, օրինակ’ «ա յո» կամ «ոչ»: Այս տիպի
հարցերը նպատակահարմար է օգտագործել տեղեկատվության ստուգման
կամ պատասխանի ընտրության հնարավորությունը սահմանափակելու համար: Խորհուրդ չի տրվում հաճախակի օգտագործել նման տեսակի հարցերը:
Հուշող հարցեր. ինչպես երևում է անվանումից, այս հարցերը նպատակ
ունեն երեխային հանգեցնելու այն պատասխանին, որն ակնկալում է դաստիարակը: Օրինակ. «Մի՞թե դու կարծում ես, որ այս մոտեցումը ճիշտ չէ»:
Ենթատեքստով հարցեր. օգտագործվում են երեխաների լարվածությունը
թուլացնելու և ակնկալվող պատասխանին հասնելու նպատակով: Դրանք ևս
խոչընդոտում են երեխաների ազատ պատասխանելու հնարավորությանը:
Օրինակ. «Դուք կարծում եք, որ ավելի ճիշտ է թուղթն այսպե՞ս փակցնել»:
Հետադարձ կապն ապահովող հարցեր. սրանց միջոցով հնարավոր է
ճշտել երեխաների կողմից նյութի ընկալումը և զրույցի մեջ նրանց ընդգրկված
լինելը: Միաժամանակ դրանք ծառայում են զրույցի մասնակիցների պատասխանները զարգացնելու կամ հետագա քննարկումը խրախուսելու և շարունակելու նպատակին: Օրինակ. - Դուք ասացիք, որ ամառը չի՞ կարող մռայլ լինել:
Ուղղորդող հարցեր. օգնում են երեխաներին կենտրոնանալ և ուշադրությունը սևեռել դիտարկվող նյութի այս կամ այն մասի վրա: Մասնավորապես
նպատակահարմար է դրանք օգտագործել նոր թեմային անցնելուց առաջ անցած նյութն ամփոփելիս:
Օրինակ. «Ի՞նչ իմացաք աշնանային ծաղիկների մասին, ի՞նչ նոր բառերի հանդիպեցիք»:
Ցանկալի է, որ երեխաներին առաջադրվող հարցեր մշակելիս դաստիարակները նկատի ունենան հետևյալ պահանջները.
Վստահ լինել, որ հարցը հասկացվել է:
- Հարցը ձևակերպել հակիրճ:
- Կշռադատել հարցի բարդությունը և երեխաների կողմից պատասխաններ ստանալու հնարավորությունը:
- Խուսափել անորոշ հարցերից:
- Երեխայի փոխարեն չպատասխանել հարցերին:
ՀԱՆԵԼՈՒԿԻ ԴԵՐԸ
ՆԱԽԱԴՊՐՈՑԱԿԱՆԻ
ՀՈԳԵԿԱՆ ԴՈՐԾ ԸՆԹԱՑՆԵՐԻ
ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՌՈՒՄՈՎ
Կրթության ընդհանուր համակարգում նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունն առաջին հ պատասխանատու օղակն է’ երեխաներին ժողովրդական
բանահյուսության ժանրին ծանոթացնելու գործում: Տվյալ ժանրին է դասվում նաև
հանելուկը, որի համատեքստում առարկաների և երևույթների կերպարային դրսևորումը ներկայացվում է առավել վառ ու բնորոշ հատկանիշներով:
Հանելուկ գուշակելը զարգացնում է երեխաների վերլուծական և ընդհանրացման ունակությունը և ձևավորում ինքնուրույն հետևություններ, մտահանգումներ
կատարելու կարողություն: Հանելուկը մեծ նշանակություն ունի երեխաների մտածողության զարգացման առումով: Գուշակումը երեխայի համար մտածողության
յուրօրինակ մարզանք է. նրանք դառնում են առավել հնարամիտ, դատողունակ,
արագ արձագանքելու պատրաստ և ինքնուրույն:
Հանելուկները լինում են տարբեր’ և թեմատիկայով, և բովանդակությամբ:
Դրանք արտացոլում են մարդու կենցաղը, կենդանական և բուսական աշխարհը,
շրջապատի առարկաները: Հանելուկը իրենից ներկայացնում է բառային-տրամաբանական առաջադրանք:
Գոյություն ունեն հանելուկի մի քանի տեսակներ.
- Հանելուկ-համեմաաություն, որտեղ գուշակվող առարկան համեմատվում է
մեկ ա յլ առարկայի կամ երևույթի հետ, շեշտվում է ղրանց նմանությունը կամ տարբերությունը: - Հանելուկ-նկարագրություն. ժարզապես նկարագրվում է որևէ առարկա կամ
երևույթ: - Համակցված հանելուկներ, երբ մեկ հանելուկի մեջ համակցված են և նկարագրություն, և համեմատություն:
- Սյուժեաային հանելուկներ, երեխաների կողմից հորինված հանելուկներ,
որոնց դեպքում պահանջվում է տրամաբանելով սաեղծագործել սյուժեի տրամաբանական շարունակությունը:
Նախադպրոցականներին առաջադրվող հանելուկները կառուցվում են ընտանի
և վայրի կենդանիներին, հագուստին, սպասքին, բնությանը, տրանսպորտին և ա յլ
երևույթներին վերաբերող թեմատիկայով: Այդ տեսակի հանելուկներն առաջարկվում են կրասեր և միջին նախադպրոցական տարիքում:
Ավագ նախադպրոցական տարիքի երեխաներին հանելուկի ձևով արվում են
առավել բարդ տրամաբանական առաջադրանքներ, որոնք պահանջում են համեմատում, բացառում, համադրում: Դրանք այնպիսի հանելուկներ են, որոնց բովանդակությունը կարելի է վերլուծել տարբեր ձևերով:
Հանելուկի ուսուցումը սերտորեն առնչվում է առարկաների, խաղալիքների նկարագրության պարապմունքների հետ:
Հանելուկի գուշակումը հեշտացնելու համար երեխաներին պետք է սովորեցնել
ճիշտ լուծել տրամաբանական խնդիրը: Արպեսզի գուշակեն հանելուկը, պետք է
գործողությունները կատարեն հետևյալ հաջորդականությամբ.
- Առանձնացնել հանելուկում արված անհայտ օբյեկտի հատկանիշները, ինչպես նաև կատարել վերլուծություն:
- Համադրել և միացնել այդ հատկանիշները, որպեսզի հայտնաբերվի դրանց
միջև գոյություն ունեցող հնարավոր կապը: - Մոտավոր հատկանիշների և հայտնաբերված կապերի հիման վրա կատարել
ենթադրություններ /մտահանգումներ/, այսինքն’ գուշակել հանելուկը:
Երեխաների կողմից օբյեկտների բնութագրական հատկանիշների ստեղծում
Երեխաների հետ արտահայտիչ խոսքի ուսուցման ոպղությամբ տարվող աշխատանքները պետք է սկսել համեմատել սովորեցնելուց (1-ին փուլ):
Հետո մշակվում են երեխաների կողմից տարբեր հանելուկներ կազմելու ունակությունները (2-րդ փուլ): Վերջնական փուլում 6-7 տարեկան երեխաները կարողանում են փոխաբերություններ կազմել (3-րդ փուլ):
Դաստիարակը կախում է հանելուկ կազմելու մոդելը պատկերող մի ցուցանակ և
երեխաներին առաջարկում որևէ առարկայի մասին հանելուկ կազմել.
մոդուլ1
Ինչպիսի՞ն է. էլ ի՞նչն է այդպիսին լինում
Տվյալ հանելուկի ստեղծման համար որպես օբյեկտ ընտրվել է արևը: Երեխաներին արվում են պատկերավոր բնութագրիչներ’ դաստիարակի առաջազրած հատկանիշներով.
- Ի՞նչ գույն ունի արևը.
- Դեզին (գրի է առնվում ցուցանակի ձախ հատվածի 1-ին տալում):
- Ի՞նչ է անում արևը, տաքացնում է (լրացվում է 2-րդ տալում):
- Ի՞նչ ձև ունի արևը, կլոր (լրացվում է 3-րդ սաղում):
Դաստիարակը երեխաներին խնդրում է’ թվարկված հատկանիշներին համապատասխան կատարել համեմատություններ, և այդ տվյալները լրացվում են ցուցանակի աջ հատվածում.
Ինչպիսի՞ն է.
դեղին
տաքաց նում է
կլորէ
է լ ի՞նչն է այդպիսին լինում
ճուտիկը
վառարանը
գնդակը
Ցուցանակը լրացնելուց հետո դաստիարակն առաջարկում է կարդալ հանելուկը’
աջ և ձախ սյունակների մեջտեղում դնելով «ինչպես», «բայց … չէ» բառերը: Հանելուկը կարելի է ընթերցել ինչպես ամբողջ խմբով, այնպես էլ մեկ երեխայի հետ.
Դեզին է, բայց ճուտիկ չէ,
Տաքացնում է, բայց վառարան չէ,
Կլոր է, բայց գնդակ չէ:
մոդուլ 2
Այս մոդելով աշխատելու մեթոդիկան համանման է առաջինին:
Նորից կախվում է ցուցանակ, որն աստիճանաբար լրացվում է’ սկզբում աջ,
հետո ձախ մասում:
Այն լրացվում է ոզնու մասին հանելուկի հարցերով, նախատեսված է 5 տարեկան երեխաների համար:
Ի ՞նչ է անում է լ ի՞նչն է /ո՞վ է/ այդպես անում
Փնչացնում է (ինչպես ի՞նչը) ինչպես գնացքը
Պաշարում է ինչպես տնտեսուհին
Երերում է ինչպես ծեր պապիկը
Այնուհետև դաստիարակն առաջարկում է հանելուկն ամբողջությամբ կազմել
համեմատության միջոցով. - Փնչացնում է, ինչպես գնացքը,
- Հավաքում է, ինչպես տնտեսուհին,
- Երերում է, ինչպես ծեր պապիկը:
Հանելուկի եացմում’ ժքստման մԽոցոմ. - Փնչացնում է, բայց գնացք չէ:
- Հավաքում է, բայց տնտեսուհի չէ:
- Երերում է, բայց ծեր պապիկ չէ:
- Փշեր ունի, բայց վարդ չէ: